پیش‌نویس:خانه‌داری

خانه‌داری؛ اصلی‌ترین فعالیت زنان از منظر عرفی و فرهنگی.

کار خانه‌داری زنان در محیط خانه، فعالیتی است که بر پایه ارزش‌های اسلامی و قانونی در جمهوری اسلامی ایران، از جایگاهی ویژه برخوردار است. در نگاه اسلامی، این کار اگرچه وظیفه‌ای الزامی برای زنان محسوب نمی‌شود، اما به دلیل نقش محوری در حفظ و تربیت نسل و استحکام خانواده، دارای پاداش معنوی والا و حتی امکان دریافت حقوق مالی مانند اجرت‌المثل است. از سوی دیگر، نظام حقوقی ایران با الهام از این مبانی، در قانون اساسی بر حمایت از خانواده و مادری تأکید کرده و در قوانین مدنی، سازوکارهایی مانند نفقه و اجرت‌المثل را برای پشتیبانی مالی از زن در نظر گرفته است.

مفهوم‌شناسی

اصطلاح خانه‌داری در زمان گذشته، به تمام اشتغالات و فعالیت‌هایی اشاره داشت که به مدیریت خانه و امور خانواده مرتبط بودند. در واقع، دامنه آن بسیار گسترده بود و کلیه امور معیشتی و مراقبتی داخل خانه را شامل می‌شد. امروزه خانه‌داری شامل رفتار، کردار یا کار و وظیفه‌ای است که در خانواده صورت می‌گیرد.

مطابق مرکز آمار ایران، خانه‌داری به فعالیتی گفته می‌شود که فرد شاغل، بیکار یا جویای کار و محصل به حساب نمی‌آید.

تحولات آماری

جهان

براساس تخمین سازمان ملل و بر طبق مطالعات پژوهشی متفاوت، ارزش اقتصادي کارِ خانه در جهان در سال ۲۰۲۱م برابر با 11 تریلیون دلار است.

ایران

بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در سال ۱۴۰۱ش، زنان خانه‌دار حدود ۶۲٪ از کل جمعیت زنان و حدود ۸۰٪ از زنان متأهل را تشکیل می‌دهند. این آمار معادل حدود ۲۱ میلیون زن خانه‌دار است که بیشترین تمرکز آنها در گروه سنی ۳۰ تا ۳۴ سال مشاهده می‌شود. همچنین، نزدیک به ۶٪ از این زنان هرگز ازدواج نکرده‌اند.

کتاب‌شناسی

کتاب «زن خانه‌دار» اثر ان اکلی از نخستین مطالعات جامعه‌شناختی در مورد کار خانگی محسوب می‌شود. این کتاب در بخش اول، مراحل تاریخی کار خانگی در بریتانیا را در سه مرحله بررسی می‌کند. بخش دوم به احساسات زنان نسبت به کار خانگی، مشکلات روانی و اقتصادی زنان خانه‌دار و همچنین تحلیل مادری و تقسیم کار جنسی به‌عنوان پدیده‌هایی متأثر از اسطوره‌های فرهنگی می‌پردازد. ان اکلی در پایان نتیجه می‌گیرد که زنان نیازمند یک انقلاب ایدئولوژیک هستند و برای رهایی از پایگاه سنتی، باید نقش زن خانه‌دار، خانواده و نقش‌های جنسیتی حذف شوند. اگرچه این کتاب به‌عنوان یک مرجع شناخته می‌شود، نتیجه‌گیری پایانی آن نه تنها راه‌حل مناسبی برای نارضایتی‎های مطرح شده در غرب ارائه نمی‌دهد، بلکه به دلیل تفاوت‌های جامعه ایران با غرب، امکان طرح آن در این زمینه نیز وجود ندارد.

خانه‌داری در اندیشه اسلامی

در اندیشه اسلامی، تفکیک حوزه عمومی از خصوصی و رعایت حریم میان زن و مرد مبتنی بر ارزش‌های انسانی و عفت اسلامی تأکید شده است. با این وجود، در فقه امامیه، انجام امور خانه به‌عنوان وظیفه‌ای خاص برای زنان در نظر گرفته نشده است. اسلام نه تنها خانه‌داری را تکلیف زنان ندانسته، بلکه برای آنها امکان دریافت اجرت‌المثل در قبال کارهای خانگی را به رسمیت شناخته است.[6] از این منظر، خانه‌داری فعالیتی است که قابل محاسبه، دارای اجرت و مزایا بوده و در جایگاه یک شغل تلقی می‌شود. در فقه، راه‌هایی مانند حق دریافت مزد برای شیردهی، دریافت نفقه و امکان مطالبه اجرت‌المثل برای کارهای انجام‌شده در خانه، به‌عنوان سازوکارهای حمایت از زنان در نظر گرفته شده‌اند.[7]

در مقایسه با رویکرد فمینیستی که ممکن است بر محاسبه مادی و قراردادی کردن روابط تأکید کند[8]، نگرش دین اسلام بر انتخاب‌آزادانه زن در انجام کار خانگی و قابلیت دریافت مزد در شرایط خاص تأکید دارد.[9] در فقه، کارهای خانه جزو وظایف مختص زن محسوب نمی‌شود و پیوند زناشویی بیش از آنکه یک قرارداد کاری تلقی شود، بر مبنای علقه محبتی و تشکیل کانون خانواده تعریف شده است.[10]

خانه‌داری در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران

در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران، موضوع زنان در قانون اساسی هم به صورت کلی و هم خاص مورد توجه قرار گرفته است. مقدمه قانون اساسی، خانواده را واحد بنیادین جامعه دانسته و بر نقش مادری زن تأکید کرده است. اصولی مانند برابری و عدالت عموم در مقابل قانون (اصل ۳ بند ۹)، حق برخورداری از تأمین اجتماعی (اصل ۲۹)، حق کار و رفاه اجتماعی (بند ۱۲)، و برخورداری برابر از حقوق سیاسی، اقتصادی و فرهنگی با رعایت موازین اسلام (اصل ۲۰)، بدون تفکیک جنسیتی برای همه افراد (اصل ۱۴) در نظر گرفته شده‌اند. در اصل ۲۱ نیز به صورت ویژه به حقوق زنان از جمله حمایت از مادران و بیمه زنان بی‌سرپرست پرداخته شده است. در کل، قانون اساسی در حوزه حق کار و دسترسی به خدمات رفاهی تفکیک جنسیتی قائل نشده و زنان را ملزم به انجام کار خانگی نکرده است. [11]

در قوانین عادی نیز موازین فقهی مربوط به حقوق زنان خانه‌دار انعکاس یافته است. قانون مدنی با استناد به فقه امامیه، حقوقی مانند حق دریافت اجرت برای شیردهی (ماده ۱۱۷۶)، حق برخورداری از نفقه (مواد ۱۱۰۶ و ۱۱۰۷) و حق مالکیت مستقل زن بر اموال خود (مواد ۱۰۸۲ و ۱۱۱۸)، را به رسمیت شناخته و برای آنها ضمانت اجرا قرار داده است. در قانون کار مصوب ۱۳۶۹ش مجمع تشخیص مصلحت نظام نیز در ماده ۶، انتخاب آزادانه شغل را برای همه افراد یکسان دانسته است. با این وجود، در این قانون، خانه‌داری به‌عنوان یک شغل تعریف نشده و مزایای خاصی برای آن پیش‌بینی نکرده است.[12]

پیشنهادهای سیاستی حمایت از خانه‌داری

پیشنهادهای سیاستی برای بازتعریف و حمایت از خانه‌داری به‌عنوان شغل شامل شش محور اصلی است. محور اول، شناسایی قانونی خانه‌داری به‌عنوان شغل است. این کار مستلزم تدوین یک بند مستقل در قوانین کار یا تأمین اجتماعی است که خانه‌داری را به‌عنوان شغلی غیررسمی اما مولد به رسمیت بشناسد. در این بند باید تعاریف روشنی از مسئولیت‌ها، ارزش افزوده و ارتباط آن با سایر فعالیت‌های اقتصادی ارائه شود. محور دوم، ایجاد نظام بیمه‌ای ویژه برای زنان خانه‌دار است. این نظام شامل طراحی و اجرای سازوکار حمایتی در قالب بیمه بازنشستگی، درمان و ازکارافتادگی می‌شود که می‌تواند از طریق مشارکت دولت، نهادهای حمایتی یا همسران آنان تأمین مالی شود. این اقدام به کاهش آسیب‌پذیری اقتصادی زنان در دوران سالمندی و در صورت بروز بحران‌های خانوادگی کمک خواهد کرد.[13]

محور سوم، تشویق به پرداخت اجرت‌المثل در زندگی زناشویی است. این محور بر گسترش آگاهی عمومی و ترویج فرهنگی برای شناسایی حقوق مالی زنان در قبال انجام کارهای خانه، از جمله اجرت‌المثل ایام زوجیت، تأکید دارد. نهادهایی مانند صداوسیما، آموزش و پرورش، و وزارت ارشاد می‌توانند با تهیه محتوای آموزشی و رسانه‌ای، به مشروعیت بخشیدن به این مطالبه در بستر اجتماعی کمک کنند. محور چهارم، افزایش حمایت‌های مالیاتی و یارانه‌ای برای خانواده‌های دارای زنان خانه‌دار است. این حمایت‌ها شامل ایجاد معافیت‌های مالیاتی، اختصاص یارانه‌های هدفمند، یا بسته‌های حمایتی ویژه برای خانواده‌هایی است که نقش مراقبتی، تربیتی و حمایتی توسط زن خانه‌دار انجام می‌شود. هدف این است که مشارکت غیرمستقیم آنان در رفاه اجتماعی جبران شود.[14]

محور پنجم، درج فعالیت‌های خانگی در نظام آماری رسمی کشور است. این کار نیازمند اصلاح نظام آماری مرکز آمار ایران برای گنجاندن فعالیت‌های خانهداری در حساب‌های ملی و محاسبه ارزش اقتصادی آن در تولید ناخالص داخلی است. هدف از این اقدام، بازتاب اهمیت واقعی این فعالیت در ساختار اقتصادی کشور است. محور ششم، ایجاد مراکز مهارت‌افزایی و توانمندسازی زنان خانه‌دار است. این محور شامل راه‌اندازی دوره‌ها و مراکز آموزشی برای ارتقای مهارت‌های مدیریتی، مراقبتی، سواد رسانه‌ای و سلامت روان برای زنان خانه‌دار می‌شود. رویکرد این مراکز باید به گونه‌ای باشد که نقش آنان در توسعه اجتماعی و تربیت نسل آینده را تقویت کند.[15]

منابع

امین‌فر، صبورا، «بررسی نگرش زنان جوان پیرامون منزلت نقش خانه‌داری»، دین و سیاست فرهنگی، دوره۱، شماره۲، ۱۳۹۳ش.

بجنوردی، سیدحسن، القواعد الفقهیه، قم، الهادی، ۱۴۱۹ق.

بدری‌منش، اعظم؛ صادقی فسایی، سهیلا، «مطالعه تفسیری نقش خانه‌داری»، فرهنگی-تربیتی زنان و خانواده،سال۱۰، شماره۳۱، ۱۳۹۴ش.

بر، ویوین، جنیست و روانشناسی اجتماعی، ترجمه حبیب احمدی، شیراز، نوید، ۱۳۸۳ش.

حسین‌پور، فاطمه؛ علیزاده اقدم، محمدباقر؛ عباس‌زاده، محمد، «فهم خانه‌داری به عنوان یک شغل و چالش‌های آن از منظر زنان خانه‌دار شهر قم»، دوره۱۲، شماره۴۶، ۱۴۰۰ش.

سنجری‌مقدم، فریبا و همکاران، «بررسی جایگاه اشتغال زنان به خانه‏داری در سیاستگذاری‏های جمهوری اسلامی ایران»، رهیافت انقلاب اسلامی، دوره۱۹، شماره۷۰، ۱۴۰۴ش.

شریفی، الهام؛ رهایی، سعید؛ راعی، مسعود، «عدالت‏سنجی «شغل خانه‏داری» زنان خانه‏دار»، آموزه‏های فقه مدنی، دوره۹، شماره 15، ۱۳۹۶ش.

---